طب سوزنی یا سوزن درمانی (به چینی: 针灸)، ژِن جیو) گونه‌ای پزشکی جایگزین است و از مهم‌ترین شاخه‌های طب سنتی چین TCM است که با فروکردن سوزن در بدن انجام می‌شود. طب سوزنی یک شبه‌علم است زیرا تئوری‌های این‌گونه طب بر اساس روش‌های علمی نیست و برخی آن را شیادی سلامت می‌دانند. روش طب سوزنی با توجه به کشوری که در آن اجرا می‌شود متفاوت است و از فلسفه‌ها و شیوه‌های فکری متفاوتی سرچشمه می‌گیرند. عموما این نوع طب برای تسکین درد استفاده می‌شود. هرچند درمانگران این روش مدعی هستند که می‌توان طیف بیشتری از بیماری‌ها را با طب سوزنی درمان کرد. طب سوزنی همیشه در تلفیق با شیوه‌های دیگر درمان استفاده می‌شود.
نتایج آزمایش‌ها و مرور سیستماتیک متناقض هستند که می‌تواند نشانگر بی‌اثری طب سوزنی باشد. یکی از بررسی‌های بنیاد همیاری کاکرین نشان داد که طب سوزنی بر طیف گسترده‌ای از بیماری‌ها بی‌اثر است. یک مرور سیستماتیک در دانشگاه اکستر و دانشگاه پلیموث مدرک کمی در اثباتی اثربخشی این شیوه برای تسکین درد یافت. در کل، مدارک نشان می‌دهند که درمان کوتاه‌مدت طب سوزنی تأثیر بلندمدت ندارد. برخی تحقیق‌ها نشان داده‌اند که طب سوزنی بر برخی از دردها تأثیرگذار است اما اکثر این تحقیقات اثر آن را بر اثر خاصیت خودِ روش درمانی نمی‌دانند. یک مرور سیستماتیک نتیجه گرفت که اثر ضد دردی طب سوزنی به نظر می‌رسد فاقد ارتباط بالینی است و نمی‌توان آن را به‌روشنی از تعصب تمیز داد. یک فراتحلیل نشان داد که طب سوزنی برای کمردرد مزمن به‌عنوان درمانی مکمل در کنار درمان اصلی مقرون‌به‌صرفه است، درحالی‌که یک مرور سیستماتیک جداگانه شواهد کافی برای مقرون‌به‌صرفه بودن طب سوزنی در درمان کمردرد مزمن پیدا نکرد.
در این طب با فروکردن سوزن‌های بسیار نازک به نقاط خاصی از بدن که گذرگاه‌های انرژی دانسته می‌شوند برای تسکین درد یا درمان مشکل خاصی از بیمار استفاده می‌شود. تئوری طب سوزنی مدعی است که این نقاط خاص بر روی مسیرهای خاصی از بدن با نام گذرگاه meridian قرار دارند که انرژی حیات که در زبان چینی به آن «چی» (QI) گفته می‌شود در آنها جریان دارد.
پس از آن‌که طب سوزنی نیز مانند سایر روش‌های طب سنتی در دنیا، از سیستم‌های پزشکی و بهداشتی چین حذف و با طب کلاسیک جدید جایگزین شده بود، در زمان مائو و به دلیل کمبود پزشک در چین، مجدداً بر سر زبان‌ها افتاد.
تاریخچه طب سوزنی
نقشه طب سوزنی از دوره دودمان مینگ
سازمان بهداشت جهانی و مؤسسه ملی سلامت آمریکا نام بیش از سی بیماری را در زمره موارد حیطه درمان توسط طب سوزنی اعلام کرده‌اند.
تاریخچه استفاده از طب سوزنی در کشور چین به دوران نوسنگی بازمی‌گردد که در آن زمان از سنگ‌هایی نوک‌تیز به نام «بیانشی» استفاده می‌شد. سوزن‌های سنگی طب سوزنی مربوط به پنج هزار سال پیش توسط باستان‌شناسان در کشور چین کشف‌شده است. نخستین کتاب چینی که در آن در مورد طب سوزنی بحث شده است کتاب «طب داخلی کلاسیک امپراتور زرد» هست که در حدود ۲۳۰۰ سال پیش نوشته شده است. آن کتاب از انواع سوزن‌های فلزی، گذرگاه‌های انرژی در بدن و نقاط خاص بر روی آنها، انواع روش‌های فروکردن سوزن در بدن و انواع بیماری‌هایی که می‌توان با استفاده از طب سوزنی آنها را درمان کرد بحث کرده است.
تئوری طب سنتی چین
طب سنتی چین شاخه‌ای کل‌نگر از پزشکی با قدمتی پنج هزارساله است که حتی پس از مدتی چنین طولانی، همچنان در حال حاضر نیز در بسیاری از کشورهای پیشرفته دنیا به‌عنوان مکملی برای پزشکی غربی، کاربرد فراوانی برای ارتقاء سلامت و درمان بیماران دارد. کتاب «طب داخلی امپراتور زرد» مهم‌ترین مرجع باقی‌مانده از ۲۵۰۰ سال پیش است که حاوی مبانی اصلی طب سوزنی است.
به باور طب سوزنی ریشه هر بیماری را می‌توان در اختلال به وجود آمده در الگوی انرژی حیاتی الکترومغناطیسی بدن جستجو کرد و بنابراین هر بیماری را می‌توان با اصلاح این الگو درمان نمود. این بدین معنی است که اگر بدن ما در هماهنگی با انرژی‌های درونی خود باشد به‌طور طبیعی سالم خواهیم بود. در چنین شرایطی یاخته‌ها و دستگاه ایمنی بدنمان در حداکثر توانایی و ظرفیت برای مقاومت در برابر عوامل بیماری‌زا هست. هر بیماری نخست خود را به صورت یک اختلال در تعادل انرژی حیاتی در مسیرهای انرژی زیستی و همین‌طور اندام‌های حیاتی بدن نشان می‌دهد. چنانچه بیماری در این مرحله اولیه درمان نشود تبدیل به یک بیماری علامت‌دار یا اختلال عملکرد مزمن می‌شود.
تئوری یین و یانگ پایه‌ای‌ترین مفهوم در طب سوزنی هست. در این طب باور بر این است که جهان هستی از تعامل و ترکیب این دو نیروی مکمل به حیات خود ادامه می‌دهد. جنبش، فعالیت و حرکت را می‌توان به یانگ (Yang) و قرار و آرامش و سکون را به یین (Yin) نسبت داد.
هر اندام بدن نیز در درون خود دارای بعد یین (Yin) و یانگ (Yang) هست. مجموعه یین و یانگ بدن در حالت بهینه و سلامت در تعادل است اما بیماری هنگامی عارض می‌شود که تعادل میان یین (Yin) و یانگ (Yang) بیش از حد نوسان‌های معمول در شبانه‌روز برهم بخورد. در صورت افزایش یانگ (و کاهش یین) بیماری با طبیعت گرم و در صورت افزایش یین (و کاهش یانگ) بیماری با طبیعت سرد ظاهر می‌شود.
درمان بیماری در طب چینی، شامل جایگزین نمودن یین یا یانگ کاهش یافته یا آرام نمودن یانگ یا یین اضافی است. به این ترتیب پزشک می‌تواند به شعور ذاتی بدن بیمار کمک کند تا تعادل ازدست‌رفته خود را دوباره به دست آورد. به این منظور، پزشک از طریق معاینه زبان و نبض و توجه به شرح‌حال بیمار تلاش می‌کند ریشه اصلی بیماری و نیز طبیعت بیماری را تشخیص دهد تا بتواند با به‌کارگیری روش‌های مختلف نظیر طب سوزنی، گیاه‌درمانی، اصلاح شیوه زندگی (رژیم غذایی، فعالیت بدنی،…) با فناوری‌های امروزی، به بهبود بیماری کمک کند. هنگامی‌که تعادل انرژی‌های درونی و نیروهای یین و یانگ در بدن مستقر می‌شود، تعادل به بدن بازمی‌گردد.
طب سوزنی مهم‌ترین بخش طب سنتی چین به‌حساب می‌آید و اصل اساسی در آن، درمان بیمار به‌عنوان یک کلیت ترکیب یافته از ابعاد سه‌گانه جسم، ذهن و روح از طریق توجه به ریشه‌های اصلی بیماری و نه صرف سرکوب علائم مربوط به بیماری است.
در این شیوه درمانی پزشک با وارد نمودن سوزن‌های استریل ظریف و یکبار مصرف از جنس استیل در سطح بدن (بسته به موضع از زیرپوست تا بافت چربی و حداکثر تا عضله)، با به حرکت درآوردن جریان الکترومغناطیسی (چی Qi) موردنیاز برای کار کردن صحیح سلول‌ها و بافت‌های بدن، از یکسو انباشتگی و انسداد چی را برطرف می‌کند و از سوی دیگر کمبود انرژی حیاتی را در اندام‌ها و مسیرهای مربوط به آنها در سراسر بدن، درمان می‌کند.
سوزن‌های مورداستفاده در این طب بسیار ظریف است و به همین دلیل معمولاً باعث احساس درد نمی‌شود. البته گاهی در منطقی از سطح بدن که انباشتگی چی وجود داشته باشد ممکن است احساس درد ملایم یا سوزش در محل واردکردن سوزن احساس شود که ظرف چند ثانیه به احساس خوشایندی از گرما، جریان، آرامش و رهایی تبدیل شود.
طب سوزنی دانش دقیق و حساب‌شده‌ای برای تأثیرگذاری بر تولید، فرایند، ذخیره‌سازی، توزیع و عملکرد انرژی حیاتی در ارگانیسم انسانی است. طب سوزنی کمک می‌کند تا تعادل چی در بدن به وضعیت مطلوب بازگردد و از راه استقرار در وضعیت پایدار چنین تعادلی، فرد می‌تواند تجربه هماهنگی با کل هستی که همان تعریف اصلی سلامت هست را تجربه کند.
طب سوزنی در ایران
در ایران تمایل به این نوع درمان گسترش‌یافته و کلینیک‌های گوناگونی برای آن تأسیس‌شده است. معاون وزیر بهداشت ایران اعتقاد دارد که طب مکمل شامل رشته‌های مختلف مانند کایروپراکتیک، طب سوزنی و همئوپاتی است که هیچ‌کدام از آنها در دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور تدریس نمی‌شود و معدود افرادی که در این رشته‌ها در کشور فعالیت دارند، خارج از کشور دوره‌دیده‌اند. به گفته وی کمتر از ۳۰۰ نفر از افراد دوره‌دیده این رشته‌ها در خارج از کشور، در ایران فعالیت قانونی دارند.
